Phân loại và cách gọi tên nguyên tố hóa học, chất vô cơ theo IUPAC

{tocify} $title = {MỤC LỤC BÀI HỌC}

I. HỆ THỐNG TÊN CÁC NGUYÊN TỐ HÓA HỌC THƯỜNG GẶP

BẢNG 1- ĐỌC TÊN NGUYÊN TỐ (IUPAC)

STT	Số hiệu nguyên tử (Z)	Kí hiệu hóa học	Tên gọi	Diễn giải Việt hóa	Ý nghĩa	Khối lượng nguyên tử (amu)	Hóa trị
1	1	H     (pk)	Hydrogen	‘hai-đrờ-zần	Hiđro	1	I
2	2          kh	He	Helium	‘hít-li-ầm	Heli	4
3	3	Li	Lithium	‘lít-thi-ầm	Liti	7	I
4	4	Be	Beryllium	bờ-‘ri-li-ầm	Beri	9	II
5	5	B	Boron	‘bo-roon	Bo	11
6	6	C     (pk)	Carbon	‘Ka-bần	Cacbon	12	II,IV
7	7	N     (pk)	Nitrogen	‘nai-trờ-zần	Nitơ	14	I,II,III,IV,V
8	8	O     (pk)	Oxygen	‘óoc-xi-zần	Oxi	16	II
9	9	F     (pk)	Fluorine	‘phlo-rìn	Flo	19	I
10	10        kh	Ne	Neon	‘ni-àn	Neon	20
11	11	Na	Sodium	‘sâu-đì-ầm	Natri	23	I
12	12	Mg	Magnesium	Mẹg-‘ni-zi-ầm	Magie	24	II
13	13	Al	Aluminium	a-lờ-‘mi-ni-ầm	Nhôm	27	III
14	14	Si     (pk)	Silicon	‘sík-li-cần	Silic	28	IV
15	15	P      (pk)	Phosphorus	‘phoos-phờ-rợs	Phốtpho	31	II,V
16	16	S      (pk)	Sulfur	‘sâu-phờ	Lưuhuỳnh	32	II,IV,VI
17	17	Cl    (pk)	Chlorine	‘klo-rìn	Clo	35,5	I
18	18       kh	Ar	Argon	‘a-gàn	Agon	40
19	19	K	Potassium	Pờ-‘tes-zi-ầm	Kali	39	I
20	20	Ca	Calcium	‘kel-si-ầm	Canxi	40	II
21	24	Cr	Chromium	‘Krâu-mi-um	Crom	52	II,III...
22	25	Mn	Manganese	‘me-gờ-nìz	Mangan	55	II,IV,VII..
23	26	Fe	Iron	‘ai-ần	Sắt	56	II,III
24	28	Ni	Nickel	‘nik-kồl	Niken	59	II
25	29	Cu	Copper	'kóop-pờ	Đồng	64	I,II
26	30	Zn	Zinc	zin-k	Kẽm	65	II
27	35	Br    (pk)	Bromine	‘brâu-mìn	Brom	80	I
28	46	Pd	Palladium	Pờ-‘lây-đì-ầm	Palađi	106
29	47	Ag	Silver	‘siu-vờ	Bạc	108	I
30	48	Cd	Cadmium	‘kéd-mi-ầm	Cađimi	112
31	50	Sn	Tin	Tin	Thiếc	119	II
32	53	I       (pk)	Iodine	‘ai-ợt-đin ‘ai-ờ-đai-n	Iot	127	I
33	56	Ba	Barium	‘be-rì-ầm	Bari	137	II
34	78	Pt	Platinum	‘plét-ti-nầm	Platin	195
35	79	Au	Gold	Gâul-đ	Vàng	197
36	80	Hg	Mercury	‘mek-kiờ-ri	Thủy ngân	201	I,II
37	82	Pb	Lead	li-đ	Chì	207	II,IV

 

II. HỆ THỐNG TÊN CÁC NGUYÊN TỐ KIM LOẠI THƯỜNG GẶP

BẢNG 2 - ĐỌC TÊN NGUYÊN TỐ

STT	Số hiệu nguyên tử (Z)	Kí hiệu hóa học	Tên gọi	Diễn giải Việt hóa	Ý nghĩa	Khối lượng nguyên tử (amu)	Hóa trị
1	3	Li	Lithium	‘lít-thi-ầm	Liti	7	I
2	4	Be	Beryllium	bờ-‘ri-li-ầm	Beri	9	II
3	5	B	Boron	‘bo-roon	Bo	11
4	11	Na	Sodium	‘sâu-đì-ầm	Natri	23	I
5	12	Mg	Magnesium	Mẹg-‘ni-zi-ầm	Magie	24	II
6	13	Al	Aluminium	a-lờ-‘mi-ni-ầm	Nhôm	27	III
7	19	K	Potassium	Pờ-‘tes-zi-ầm	Kali	39	I
8	20	Ca	Calcium	‘kel-si-ầm	Canxi	40	II
9	24	Cr	Chromium	‘Krâu-mi-um	Crom	52	II,III...
10	25	Mn	Manganese	‘me-gờ-nìz	Mangan	55	II,IV,VII...
11	26	Fe	Iron	‘ai-ần	Sắt	56	II,III
12	28	Ni	Nickel	‘nik-kồl	Niken	59	II
13	29	Cu	Copper	'kóop-pờ	Đồng	64	I,II
14	30	Zn	Zinc	zin-k	Kẽm	65	II
15	56	Ba	Barium	‘be-rì-ầm	Bari	137	II
16	78	Pt	Platinum	‘plét-ti-nầm	Platin	195
17	79	Au	Gold	Gâul-đ	Vàng	197
18	80	Hg	Mercury	‘mek-kiờ-ri	Thủy ngân	201	I,II
19	82	Pb	Lead	li-đ	Chì	207	II,IV

 

III. HỆ THỐNG TÊN CÁC NGUYÊN TỐ PHI KIM THƯỜNG GẶP

BẢNG 3 - ĐỌC TÊN NGUYÊN TỐ (IUPAC)

STT	Số hiệu nguyên tử (Z)	Kí hiệu hóa học	Tên gọi	Diễn giải Việt hóa	Ý nghĩa	Khối lượng nguyên tử (amu)	Hóa trị
1	1	H	Hydrogen	‘hai-đrờ-zần	Hiđro	1	I
2	6	C	Carbon	‘Ka-bần	Cacbon	12	II,IV
3	7	N	Nitrogen	‘nai-trờ-zần	Nitơ	14	I,II,III...
4	8	O	Oxygen	‘óoc-xi-zần	Oxi	16	II
5	9	F	Fluorine	‘phlo-rìn	Flo	19	I
6	14	Si	Silicon	‘sík-li-cần	Silic	28	IV
7	15	P	Phosphorus	‘phoos-phờ-rợs	Phốt pho	31	III,V
8	16	S	Sulfur	‘sâu-phờ	Lưu huỳnh	32	II,IV,VI
9	17	Cl	Chlorine	‘klo-rìn	Clo	35,5	I
10	35	Br	Bromine	‘brâu-mìn	Brom	80	I
11	53	I	Iodine	‘ai-ợt-đin ‘ai-ờ-đai-n	Iot	127	I

 

IV. HỆ THỐNG TÊN CÁC NGUYÊN TỐ

BẢNG 4 - ĐỌC TÊN NGUYÊN TỐ (IUPAC)

STT	Số hiệu nguyên tử (Z)	Kí hiệu hóa học	Tên gọi	Diễn giải Việt hóa	Ý nghĩa	Khối lượng nguyên tử (amu)	Hóa trị
1	1	H	Hydrogen	‘hai-đrờ-zần	Hiđro	1	I
2	2	He	Helium	‘hít-li-ầm	Heli	4
3	3	Li	Lithium	‘lít-thi-ầm	Liti	7	I
4	4	Be	Beryllium	bờ-‘ri-li-ầm	Beri	9	II
5	5	B	Boron	‘bo-roon	Bo	11
6	6	C	Carbon	‘Ka-bần	Cacbon	12	II,IV
7	7	N	Nitrogen	‘nai-trờ-zần	Nitơ	14	I,II,III...
8	8	O	Oxygen	‘óoc-xi-zần	Oxi	16	II
9	9	F	Fluorine	‘phlo-rìn	Flo	19	I
10	10	Ne	Neon	‘ni-àn	Neon	20
11	11	Na	Sodium	‘sâu-đì-ầm	Natri	23	I
12	12	Mg	Magnesium	Mẹg-‘ni-zi-ầm	Magie	24	II
13	13	Al	Aluminium	a-lờ-‘mi-ni-ầm	Nhôm	27	III
14	14	Si	Silicon	‘sík-li-cần	Silic	28	IV
15	15	P	Phosphorus	‘phoos-phờ-rợs	Phốtpho	31	III
16	16	S	Sulfur	‘sâu-phờ	Lưuhuỳnh	32	II,IV,VI
17	17	Cl	Chlorine	‘klo-rìn	Clo	35,5	I
18	18	Ar	Argon	‘a-gàn	Agon	40
19	19	K	Potassium	Pờ-‘tes-zi-ầm	Kali	39	I
20	20	Ca	Calcium	‘kel-si-ầm	Canxi	40	II
21	21	Sc	Scandium	‘sken-đì-ầm	Scanđi	45
22	22	Ti	Titanium	Tì-‘tây-ni-ầm Tài-‘tây-ni-ầm	Titan	48
23	23	V	Vanadium	Vờ-‘nây-đi-âm	Vanađi	51
24	24	Cr	Chromium	‘Krâu-mi-um	Crom	52	II,III...
25	25	Mn	Manganese	‘me-gờ-nìz	Mangan	55	II,IV,VII...
26	26	Fe	Iron	‘ai-ần	Sắt	56	II,III
27	27	Co	Cobalt	‘kâu-bol-t	Coban	59
28	28	Ni	Nickel	‘nik-kồl	Niken	59	II
29	29	Cu	Copper	'kóop-pờ	Đồng	64	I,II
30	30	Zn	Zinc	zin-k	Kẽm	65	II
31	33	As	Arsenic	‘a-sờ-nịk	Asen	75
32	34	Se	Selenium	Sờ-‘li-nì-ầm	Selen	79
33	35	Br	Bromine	‘brâu-mìn	Brom	80	I
34	36	Kr	Krypton	‘kríp-tan	kripton	84
35	37	Rb	Rubidium	Rù-‘bí-đì-âm	Rubi	85
36	38	Sr	Strontium	‘Stroon-tì-um	Stronti	88
37	46	Pd	Palladium	Pờ-‘lây-đì-ầm	Palađi	106
38	47	Ag	Silver	‘siu-vờ	Bạc	108	I
39	48	Cd	Cadmium	‘kéd-mi-ầm	Cađimi	112
40	50	Sn	Tin	Tin	Thiếc	119	II
41	53	I	Iodine	‘ai-ợt-đin ‘ai-ờ-đai-n	Iot	127	I
42	54	Xe	Xenon	‘zê-nan ‘zi-nan	Xenon	131
43	55	Cs	Caesium	si-zì-âm	Xesi	133
44	56	Ba	Barium	‘be-rì-ầm	Bari	137	II
45	78	Pt	Platinum	‘plét-ti-nầm	Platin	195
46	79	Au	Gold	Gâul-đ	Vàng	197
47	80	Hg	Mercury	‘mek-kiờ-ri	Thủy ngân	201	I,II
48	82	Pb	Lead	li-đ	Chì	207	II,IV

 

V. PHÂN LOẠI VÀ CÁCH GỌI TÊN MỘT SỐ CHẤT VÔ CƠ

1. OXIDE (OXIT)   - “oxide” - /ˈɒksaɪd/ hay /ˈɑːksaɪd/ - “óoc-xai-đ”

- Đối với oxide của kim loại (hướng đến basic oxide - oxit bazơ):

TÊN KIM LOẠI + (HÓA TRỊ) + OXIDE

Ví dụ: Na2O: sodium oxide - /ˈsəʊdiəm ˈɒksaɪd/ - /sâu-đì-ầm óoc-xai-đ/.

MgO: magnesium oxide - /mæɡˈniːziəm ˈɒksaɪd/ - /mẹg-ni-zi-ầm óoc-xai-đ/.

Lưu ý: Hóa trị sẽ được phát âm bằng tiếng Anh, ví dụ (II) sẽ là two, (III) sẽ là three. Đối với kim loại đa hóa trị thì bên cạnh cách gọi tên kèm hóa trị thì có thể dung một số thuật ngữ tên thường để ám chỉ cả hóa trị mà kim loại đang mang. Trong đó, đuôi -ic hướng đến hợp chất mà kim loại thể hiện mức hóa trị cao, còn đuôi -ous hướng đến hợp chất mà kim loại thể hiện mức hóa trị thấp.

Đối với oxide của phi kim (hoặc acidic oxide – oxit axit của kim loại):

CÁCH 1: Tên phi kim + (Hóa trị) + Oxide

CÁCH 2: Số lượng nguyên tử + Tên nguyên tố + Số lượng nguyên tử Oxygen + Oxide

Lưu ý: Số lượng nguyên tử/ nhóm nguyên tử được quy ước là mono /mô-nầu/, di /đai/, tri
/trai/, tetra /tét-trờ/, penta /pen-tờ/,…

KIM LOẠI	TÊN GỌI	VÍ DỤ
Iron (Fe)	Fe (II): ferrous - /ˈferəs/ - /pherớs/	FeO: iron (II) oxide - /ai-ần (tuu) óoc-xai-đ/ ferrous oxide - /phe-rớs óoc-xai-đ/
Fe (III): ferric - / ˈferik/ - /pherik/	Fe2O3: iron (III) oxide - /ai-ần (thri) óoc-xai- đ/ferric oxide - /phe-rik óoc-xai-đ/
Copper (Cu)	Cu (I): cuprous - /ˈkyü-prəs/ - /kiu-prợs/	Cu2O: copper (I) oxide - /cóop-pờ (woăn)óoc-xai-đ/ cuprous oxide-/kiu-prợs óoc-xaiđ/
Cu (II): cupric - /ˈkyü-prik/ -/kiu-prik/	CuO: copper (II) oxide - /cóop-pờ (tuu) óocxai-đ/ cupric oxide - /kiu-prik óoc-xai-đ/
Chromium (Cr)	Cr (II): chromous - /ˈkrəʊməs/ - /‘krâu-mợs/	CrO: chromium (II) oxide -/‘krâu-mi-ầm(tuu) óoc-xai-đ/ chromous oxide - /‘krâu-mợs óoc-xai-đ/
Cr (III): chromic - /ˈkrəʊmik/ - /‘krâu-mik/	Cr2O3: chromium (III) oxide - /‘krâu-mi-ầm(thri) óoc-xai-đ/ chromic oxide - /‘krâu-mik óoc-xai-đ/

Theo quy tắc giản lược nguyên âm: mono-oxide = monoxide, penta-oxide = pentoxide.

Ví dụ:

SO2: sulfur (IV) oxide - /sâu-phờ (phor) óoc-xai-đ/ hay sulfur dioxide - /sâu-phờ đai- óoc-xai-đ/

CO: carbon (II) oxide - /ka-bần (tuu) óoc-xai-đ/ hay carbon monoxide - /ka-bần mô-nâu-xai-đ/

P2O5: phosphorus (V) oxide - /phoos-phờ-rợs (phai) óoc-xai-đ/ hay diphosphorus pentoxide
- /đai-phoos-phờ-rợs pen-tờ-xai-đ/

CrO3: chromium (VI) oxide - /krâu-mi-um (sik) óoc-xai-đ/ hay chromium trioxide - /krâumi-um trai-óoc-xai-đ/

2. BASE (BAZƠ)

- “base” - /beɪs/ - /bêi-s/

- “hydroxide” - /haɪˈdrɒksaɪd/ hay /haɪˈdrɑːksaɪd/ - /’hai-đrooc-xai-đ/

- Cách gọi tên:

TÊN KIM LOẠI + (HÓA TRỊ) + HYDROXIDE

Ví dụ:

Ba(OH)2: barium hydroxide - /be-rì-ầm hai-đrooc-xai-đ/

Fe(OH)3: iron (III) hydroxide - /ai-ần (thri) hai-đrooc-xai-đ/ hay ferric hydroxide - /phe-rik
hai-đrooc-xai-đ/

Fe(OH)2: iron (II) hydroxide - /ai-ần (tuu) hai-đrooc-xai-đ/ hay ferrous hydroxide - /phe-rợs
hai-đrooc-xai-đ/

3. ACID (AXIT)

- “Acid” - /ˈæsɪd/ - /e-xiđ/ hoặc

- Một số loại acid vô cơ tiêu biểu sẽ được gọi tên qua bảng sau:

BẢNG 5: TÊN 1 SỐ AXIT

CÔNG THỨC HÓA HỌC	TÊN GỌI	PHIÊN ÂM	DIỄN GIẢI PHIÊN ÂM
HCl (HX)	Hydrochloric acid (Hydrohalic acid)	/ˌhaɪdrəˌklɒrɪk ˈæsɪd/ /ˌhaɪdrəˌklɔːrɪk ˈæsɪd/	/hai-đrờ-klo-rik e-xiđ/
H2SO4	Sulfuric acid	/sʌlˌfjʊərɪk ˈæsɪd/ /sʌlˌfjʊrɪk ˈæsɪd/	/sâu-phiơ-rik e-xiđ/
H2SO3	Sulfurous acid Sulphurous acid	/ˈsʌlfərəs ˈæsɪd/	/sâu-phơ-rợs e-xiđ/
HNO3	Nitric acid	/ˌnaɪtrɪk ˈæsɪd/	/nai-trik e-xiđ/
H3PO4	Phosphoric acid	/fɒsˌfɒrɪk ˈæsɪd/ /fɑːsˌfɔːrɪk ˈæsɪd/	/phoos-phò-rik e-xiđ/
CO2 + H2O (H2CO3)	Carbonic acid	/kɑːˌbɒnɪk ˈæsɪd/ /kɑːrˌbɑːnɪkæsɪd/	/ka-bà-nik e-xiđ/

4. MUỐI VÀ MỘT SỐ HỢP CHẤT CỘNG HÓA TRỊ KHÁC

[Tên nguyên tố đứng đầu Ammonium (NH4) /əˈməʊniəm/ + Tên gốc muối

Tên gốc muối gồm:

+ Gốc không chứa oxygen → Đuôi ide /aid/

+ Gốc chứa oxgen, hóa trị thấp → đuôi ite /aɪt/

+ Gốc chứa oxygen, hóa trị cao → Đuôi ate /eɪt/

- Dưới đây là một số gốc muối tiêu biểu và ví dụ đi kèm:

BẢNG 6: TÊN 1 SỐ GỐC MUỐI

STT	GỐC MUỐI	TÊN GỐC	PHIÊN ÂM	VÍ DỤ
1	F	-fluoride	/ˈflɔːraɪd/ /ˈflʊəraɪd/ /ˈflʊraɪd/	NaF: sodium fluoride /sâu-đì-ầm flo-rai-đ/ SF6: sulfur hexafluoride /sâu-phờ hek-xờ flo-rai-đ/
2	Cl	-chloride	/ˈklɔːraɪd/	CuCl2: copper (II) chloride /kop-pờ (tuu) klo-rai-đ/ cupric chloride /kyu-prik klo-rai-đ/ HCl(gas): hydrogen chloride /hai-đrờ-zần klo-rai-đ/
3	Br	-bromide	/ˈbrəʊmaɪd/	FeBr3: iron (III) bromide /ai-ần brâu-mai-đ/ ferric bromide /phe-rik brâu-mai-đ/
4	I	-iodide	/ˈaɪədaɪd/	AgI: silver iodide /siu-vờ ai-ợt-đai-đ/
5	S	-sulfide	/ˈsʌlfaɪd/	PbS: lead sulfide /li-đ sâu-phai-đ/
6	C	-carbide	/ˈkɑːbaɪd/	Al4C3: aluminium carbide /a-lờ-mi-ni-ầm ka-bai-đ/
7	N	-nitride	/ˈnaɪtraɪd/	Li3N: lithium nitride /lit-thi-ầm nai-trai-đ/
8	P	-phosphide	/ˈfɒsfaɪd/ /ˈfɑːsfaɪd/	Zn3P2: zinc phosphide /zin-k phoos-phai-đ/
9	CN	-cyanide	/ˈsaɪənaɪd/	KCN: potassium cyanide /pờ-tes-zi-ầm sai-ờ-nai-đ/
10	SO4	-sulfate	/ˈsʌlfeɪt/	Na2SO4: sodium sulfate /sâu-đì-ầm sâu-phây-t/
11	HSO4	-hydrogen sulfate -bisulfate	/ˈhaɪdrədʒən sʌlfeɪt/ /baɪˈsʌlfeɪt/	KHSO4: potassium hydrogen sulfate /pờ-tes-zi-ầm hai-đrờ-zần sâu-phây-t/ potassium bisulfate /pờ-tes-zi-ầm bai-sâu-phây-t/
12	SO3	-sulfite	/ˈsʌlfaɪt/	CaSO3: calcium sulfite /kel-si-ầm sâu-phai-t/
13	NO3	-nitrate	/ˈnaɪtreɪt/	AgNO3: silver nitrate /siu-vờ nai-trây-t/
14	NO2	-nitrite	/ˈnaɪtraɪt/	NaNO2: sodium nitrite /sâu-đì-ầm nai-trai-t/
15	MnO4	permanganate	/pəˈmæŋɡəˌn eɪt/	KMnO4: potassium permanganate /pờ-tes-zi-ầm pờ- men-gờ-nây-t/
16	CO3	-carbonate	/ˈkɑːbənət/	MgCO3: magnesium carbonate /mẹg-ni-zi-ầm ka-bờ- nợt/
17	HCO3	-hydrogen carbonate -bicarbonate	/ˈhaɪdrədʒən ˈkɑːbənət/ /baɪˈ ˈkɑːbənət/	Ba(HCO3)2: barium hydrogen carbonate /be-ri-ầm hai-đrờ-zần ka-bờ-nợt/ barium bicarbonate /be-ri-ầm bai-ka-bờ-nợt/
18	PO4	-phosphate	/ˈfɒsfeɪt/ /ˈfɑːsfeɪt/	Ag3PO4: silver phosphate /siu-vờ phoos-phây-t/
19	HPO4	-hydrogen phosphate	/ˈhaɪdrədʒən ˈfɒsfeɪt/	(NH4)2HPO4: ammonium hydrogen phosphate /ờ-mâu-nì-ầm hai-đrờ-zần phoos-phây-t/
20	H2PO4	-dihydrogen phosphate	/dai ˈhaɪdrədʒən ˈfɒsfeɪt/	Ca(H2PO4)2: calcium dihydrogen phosphate /kel-si-ầm đài-hai-đrờ-zần phoos-phây-t/